Vizantijsko carstvo i njegova prestonica, pali su kao žrtva zanemarivanja sopstvene hiljadugodišnje tradicije i neselektivnog prihvatanja agresivnih zapadnih uticaja. Glavna pouka se, iz tog zaključka, sama po sebi nameće – moramo se što više okretati duhovnom životu, svom nasleđu i predanju, umjesto nekritičkog prihvatanja vrijednosti Evropske unije.

Naši ljudi danas veoma malo znaju o Vizantiji, iako je ona naša duhovna postojbina, jer nam je predala u nasleđe svoju najveću vrijednost – pravoslavlje. U školama u Crnoj Gori, a bogami i u Srbiji, uči se o “mračnom srednjem vijeku”, uprkos tome što je Vizantija, u 1132 godine svog trajanja, postavila temelje pravne države, tržišne ekonomije, kulture i obrazovanja, na kojima počiva i današnji svijet. Na kraju krajeva, da nije bilo Vizantije, Evropa bi bila pokorena od Osmanlija i vjerovatno bi danas u cjelosti bila islamska.

Vizantijsko carstvo, sa svojim hrišćanskim, krštenim i miropomazanim careva, uspjelo je da nadživi zapadni Rim za 110 godina. To je do sada najduži živjeći državni organizam koji je u kontinuitetu postojao, i to zahvaljujući spoju rimskog državnog uređenja, helenske, odnosno helenističke kulture i hrišćanstva. Upravo je zato Vizantija niz vjekova vršila glavnu ulogu krstiteljke onih naroda koji su prodirali u Evropu i bila njihova glavna poučiteljka u vjeri, kulturi i prosveti.

Na carigradskom univerzitetu, prvom u svijetu (osnovanom u 5. vijeku), predavala se antička filozofija, retorika, prirodne nauke i teologija. Gotovo svi starogrčki tekstovi koje danas poznajemo, sačuvani su zahvaljujući vizantinskim prepisivačima, obično monasima. Klasičnu starogrčku književnost posmatramo pomalo i očima vizantinskih učenjaka, uz pomoć njihovih komentara i tumačenja. Vizantija je sasvim neposredno uticala na kulturu najsjajnijih svojih izdanaka: Srbije u 14. vijeku i Rusije u 15. vijeku.

Uzroci propasti imperije

Evropski narodi, koji su u vrijeme procvata Vizantije bili u stanju krajnjeg varvarstva, bili su zadivljeni bogatstvom i ljepotama Konstantinopolja, ali su imali i potajnu želju da ga osvoje i opljačkaju. To su i učinili aprila 1204. godine, posle čega su, punih 50 godina, iz glavnog grada Vizantije odnosili novac, zlato, relikvije, remek-djela umjetnosti i druge vrijednosti. I dan-danas, evropski muzeji i crkveni objekti prepuni su pokradenih vizantijskih dragocjenosti, kao na primjer crkva sv. Marka u Veneciji.

Upravo zahvaljujući opljačkanom vizantijskom bogatstvu, začeta je evropska ekonomija i jevrejski kapital. Najprije u Veneciji i Lombardiji, a potom i širom Evrope, sve do Engleske i Skandinavije, kao pečurke posle kiše, počele su da niču banke i zalagaonice, trgovinske radnje i preduzeća. Zapad varvarski postao je civilizacija tek pošto je opljačkao Vizantiju.

I Rusi su dolazili u slično iskušenje, ali su brzo shvatili da najveće bogatstvo Vizantije nije ni zlato, ni umjetnost, ni nauka, već pravoslavlje. Poslanici kneza Vladimira, prisustvujući službi u crkvi Sv. Sofije, shvatili su istinsku povezanost Boga i čovjeka, zapisujući kasnije: „Ne znamo da li smo se nalazili na nebu ili na zemlji!“ Odlučili su da stvore pravoslavnu Rusiju, duhovnu naslednicu Vizantije.

Iako je Vizantija imala najjaču ekonomiju na svijetu, uostalom riječ ekonomija tu je nastala, isto kao i ekonomska nauka, a vizantijska zlatna moneta bila osnovno sredstvo plaćanja u međunarodnoj trgovini, Vizantinci nijesu pridavali poseban značaj ekonomiji i njenom očuvanju od gramzivih ruku Zapada.

Jedan od osnovnih finansijskih resursa Vizantije bio je prihod od carinjenja ogromne trgovine na Bosforu i Dardanelima. Pod uticajem domaće i strane oligarhije, imperator Aleksej Komnin (1018-1118) riješio je da biznismenima iz Venecije i Đenove, kao protivuslugu za njihove investicije u izgradnju luka i druge infrastrukture, povjeri kontrolu transportnih koridora i bescarinsku trgovinu. Potpisao je, sa evropskim zemljama, ugovor o slobodnoj trgovini, poznat pod nazivom „Zlatna bula“. Neko vrijeme svi su bili zadovoljni, oživjela je trgovina, pojavilo se obilje robe iz Evrope i Azije. Ali, posle nekoliko decenija, krenuo je nazadrživ pad vizantijske proizvodnje i poljoprivrede. Svi vizantijski preduzimači su bankrotirali ili su postali zavisni od stranaca.

Novi imperator, Andronik Komnin (1118-1185) pokušao da interveniše i spasi imperiju od propasti. Poništen je ugovor „Zlatna bula“, zaustavljen je odliv kapitala, ali bilo je kasno. Cara su ubili, a Venecija je, sa svojim saveznicima Francuzima i Germanima, krenula u vojni pohod na Vizantiju. Iako je početni cilj ovog pohoda bio napad na islamski Egipat, krstaši su, po nagovoru Mlečana, napali hrišćansku Vizantiju, te 13. aprila 1204. godine zauzeli Carigrad, spalili ga i potpuno opljačkali.

Venecijanci su, posle zauzimanja Carigrada, objavili svijetu da je to samo uspostavljanje narušene zakonitosti i slobodnog međunarodnog tržišta, kao i obračun sa režimom koji poriče evropske vrijednosti. Upravo tada, na Zapadu nastaje slika Vizantije kao jeretičke imperije zla, koja će se kasnije, prema potrebi, vaditi iz ideološkog arsenala.

Iako je Vizantija, posle 50 godina, oslobođena od krstaša, nikada se više nije oporavila, a strani trgovci su i dalje gospodarili ekonomijom i izvlačili na Zapad poslednje resurse.

Drugi problem Vizantije bila je korupcija, protiv koje se država odlično borila dok je bila strogo centralizovana, ali kada je, pod uticajem Zapada, uloga države svedena praktično samo na zakonadavnu i sudsku vlast, novostvoreni domaći oligarsi i inostrani tajkuni, svojim novcem potkupljivali su sudije i druge državne činovnike.

Treći uzrok koji je doveo do propasti imperije jeste nacionalno pitanje. Dok su svi izjašnjavali kao Vizantinci, vladala je potpuna stabilnost, sloga i jedinstvo. Kada su djelovi naroda počeli da se pozivaju na svoje grčko porijeklo, krenulo je i nacionalno izdvajanje Jermena, Rusa, Srba, Bugara i drugih stanovnika Vizantije.

Ta tri problema, u kontekstu opšte krize koja je nastala posle krstaškog pohoda, dovela su do slabljenja odbrambene moći Vizantije, pa Turcima nije bilo previše teško da 1453. godine osvoje Carigrad i definitivno unište vizantijsku imperiju, koja je, inače, na svom vrhuncu, imala hiljadu gradova.

Carigradski oligarsi nijesu htjeli da izdvoje novac za vojsku, u predvečerje očekivanog turskog napada. Njihov nemoral kaznio je turski sultan Mehmed II, koji im je, posle upada u grad, odrubio glave, rekavši: „Kako mogu očekivati da meni budete lojalni, kada to nijeste bili svom narodu, vojsci i državi.“

Vizantijske poruke

Šta reći na kraju? Što više budemo izučavali Vizantiju, više ćemo se, od potrošačkog i otuđenog načina života, okretati knjizi, umjetnosti, duhovnosti, sabornosti, zajednici, crkvi. Spoznaćemo da je jedino pravoslavlje u stanju da preobrazi i prosvijetli naš unutražnji život, ali i društveni život i opstanak naroda i države.

Iako profesor dr Radivoj Radić, šef Katedre za istoriju Vizantije na Filozofskom fakultetu u Beogradu, u intervjuu „Politici“, kaže da se jedna od neprolaznih poruka vizantijske civilizacije odnosi na duboko humanistički princip koji nas uvjerava u ogromnu snagu znanja, ne bih se mogao u potpunosti složiti. Za Vizantince je snaga znanja bila vezana za snagu duhovnosti i snagu vjere (vjera u snagu znanja, bez vjere, pripada modernim vremenima i zapadnom svijetu).

Kao što je i cjelokupnu prirodu i bitnu sadržinu vizantijske kulture diktiralo hrišćanstvo – vjerski život bio je identičan s kulturnim životom, religija je sama postala kulturom. Za razliku od novije srpske istorije gdje imamo na djelu dramatično opadanje duhovnosti; kulturu koja je izrazito materijalistički orijentisana. A kultura bez religioznosti je prazna riječ; zbir spoljašnjih konvencija koje nemaju nikakve veze sa unutrašnjom strukturom ličnosti.

Religija je bila temelj cjelokupnog vizantijskog društva i države. Čak je jedina ulaznica da postaneš punopravni pripadnik zajednice i državljanin Vizantije, bila da se izjasniš kao pravoslavni vjernik. Kada su počeli da pristižu venecijanski i drugi zapadni trgovci i investitori, počeo je da se urušava viševjekovni sistem vrijednosti; ekonomija je izbila u prvi plan, samim tim i korupcija, raslojavanje društva, bogaćenje kao jedini cilj života. Duhovni ambijent u kojem su, sedam-osam vjekova, živjeli Vizantinci, počeo je da se urušava kao kula od karata.

Imperija se definitivno sunovratila kada je počela da gubi državnu kontrolu nad privredom i finansijama, kada je počeo odliv kapitala u Evropu, kada je predala svoje trgovinske i ekonomske resurse u ruke stranim preduzimačima. Svako poređenje sa današnjim prilikama u Crnoj Gori, Srbiji, ali i drugim zemljama u regionu, suvišno je, jer su sličnosti toliko očigledne da ih nije potrebno potcrtavati.

Piše: Donko Rakočević