Skadrom su najduže vladali Srbi, više od 500 godina, da bi ga 1479. godine preoteli Turci koji će tu ostati u naredne 434 godine, sve do 23. aprila 1913. godine. Poznati njemački istoričar Georg Stadtmiler piše da je sve do 18. vijeka stanovništvo u Skadru bilo u većini srpsko, isto kao i u drugim djelovima današnje sjeverne Albanije

 Piše: Ljubiša Moračanin

Skadar je kao grad osnovan od grčkih kolonista, Kolhiđana, u 4. vijeku prije nove ere. U njemu su tada živjeli prije svega Grci, osnivači, a zatim su se tu, postepeno, useljavali iz okolnih sela Iliri i Kelti, koji su se potčinili grčkoj kulturi Kolhiđana.

Rimski konzul Lucius Anelius razbio je grčko-ilirsku odbranu i stigao sa svojim legijama u Skadar 167. godine prije nove ere. U 2. vijeku prije nove ere, Rimljani su konačno zavladali ovim prostorima. Anelius je naselio Skadar romanskim stanovnicima, dok će rimski imperator Dioklicijan formirati provinciju zvanu Prevalis, sa sjedištem u Skadru.

Posle podjele Rimske imperije na Zapadnu i Istočnu, 395 godine, Skadar je pripao ovoj drugoj, poznatoj pod imenom Vizantija.

Tokom 3-4 vijeka nove ere i Skadar je pljačkan i razaran od tzv. varvara, kao i sav Balkan. Goti, Ostrogoti, Vizigoti, Sarmati, Alani, Huni, Avari i drugi ga nijesu štedjeli. Dok početkom 7. vijeka dolaze Sloveni i zauzimaju ovaj grad, otimajući ga od Vizantije. Do kraja vijeka Sloveni su asimilovali sve ostatke Ilira, tako da ubrzo više neće biti žive ilirske duše.

Vizantijski car Konstantin Porfirogenit opisao je u delu „O upravljanju carstvom“ (De Administrando Imperio) kako je Iraklije dao Srbima grad Skadar sa okolinom tokom 7. vijeka.

U 10. i 11. vijeku na ovom prostoru se konstituiše dukljanska država, koja je bila slovenska, što se jasno vidi po čisto slovenskim imenima njenih vladalaca (Vladimir, Ivan, Jovan, Vojislav), a što nam svjedoči i njihov slovenski jezik, dokumentacija.

Skadar je postao prestonica dukljanske države za vrijeme vladavine Svetog Jovana Vladimira u drugoj polovini 10. vijeka. Kratko vreme, Duklja je bila pod bugarskim carem iz Makedonije, Samuilom. Vizantinci su kasnije uključili oblast Skadra u svoje Carstvo, formirajući Temu Srbija, kojom je vladao strateg Konstantin Diogen. Stefan Vojislav iz Travunije istjerao je poslednjeg stratega Srbije Teofila Erotika, i usjpešno branio svoju nezavisnost od Vizantije. Oslobodio je grad od Vizantinaca oko 1040. Kralj Konstantin Bodin od Duklje i Dalmacije primio je krstaše krstaškog rata iz 1101. u Skadru.

Posle perioda dinastičkih borbi, Skadar je postao dio Zete, podređene velikom županu Raške. Od 1355, gradom vlada porodica Balšića. Turci osvajaju grad 1393, da bi 1396, grad preuzela Mletačka republika. Njih je iz grada izbacila lokalna pobuna 1403.

Pod svojim županima i kraljevima, Srbi su vladali Skadrom i predjelima oko njega više stotina godina. Ispod Skadra nalazi se crkva sv. Srđa i Bakha, grobnica zetskih i raških vladara, kneževa i kraljeva: Jovan Vladmir (sahranjen 1016), Dobroslav-Vojislav (1065), Mihailo (1081), Bodin (1104), Dobroslav II (1104), Gradina (1143) i Draginja (1151). Ova crkva, na čijim temeljima je srpska kraljica Jelena izgradila novu crkvu, bila je najveći sakrali objekat na prostoru Barske nadbiskupije.

U jednom dokumentu iz 1288. godine čitamo: „Sjećaj se Bože sluškinje tvoje Jelene, kraljice Srbije, Duklje, Albanije, Hilmije, Dalmacije i Primorskog Regiona, koja je zajedno sa svojim sinovima Urošem i Stefanom iznova izgradila istu crkvu u čast mučenika Sergija i Vlaha i u potpunosti opremila“.

Od ove nemanjićke zadužbine ostao je danas samo jedan zid. Srećom, nju je video i opisao ruski konzul Jastrebov 1880. dok je još bila cijela i ukrašena živopisom koji „nije vizantijski, nego prvi srpski“ i na kome „svi sveci imaju odijelo isto onako, kao što ga imaju na ikonama u dečanskoj lavri, u Pećkoj patrijaršiji i u gračaničkoj crkvi“.

Veliki župan Nemanja, ubrzo po proglašenju za vladara Srbije 1171. godine, polazi sa vojskom i priključuje Zetu Srbiji, dajući je na upravljanje svom  najstarijem sinu Vukanu, koji isto tako stoluje u Skadru. Vukana je naslijedio sin Đorđe, koji stoluje u Skadru pod sizerenitetom srpskih kraljeva, ali i samostalno. Od 1242. godine, dokumenta ga spominju kao kralja. Nemanjići ovdje grade dvorove, crkve i svoja grobna mjesta. U Svaču, između Skadra i Ulcinja, izgradili su na desetine crkava.

Jedan dokument iz 13 vijeka svjedoči da na obalama Skadarskog jezera „Albanenses ne habeant hiberna“ (Albanci nemaju zimovališta), što znači da su stočari, nomadi, koji su sa svojim stadima prelazili u proleće iz Mirdite i Dukađina preko Drima, na ispaše skadarskih gora.

Posle Jelene, kraljice Srbije, i njenih sinova, a nakon propasti Dušanovog carstva, Skadrom i čitavom Zetom zavladaće Balšići. Balšići su ukrstili svoje sablje sa Turcima, braneći Zetu kao svoju domovinu i držeći Skadar kao prestonicu i prije slavnog boja na Kosovu.

Đurađ I Balšić, bio je srpski velikaš iz dinastije Balšića. Zajedno sa braćom (Stracimirom i Balšom) i ocem (Balšom) proširio je vlast svoje porodice na Skadar (1360) i predio između Skadarskog jezera i Jadranskog mora, a najverovatnije i na grad Bar.

Njega je naslijedio Đurađ II Stracimirović Balšić, koji je kovao u Skadru novac na srpskom jeziku. Ovaj se Balšić, kako vidimo iz jednog dokumenta, koji nosi datum 17. januar 1386, ponosio svojim srpskim porijeklom i rodbinskim vezama svojih „slavnih predaka Simeona Nemanje i Save“.

Posle Kosovskog boja, Turci su stalno uznemiravali posjede Balšića, posebno Skadar. Turski paša Ljalja Šahin uspije 1393. godine i da zauzme Skadar, pa i da zarobi Đurđa II. Pustio ga je iz zatvora naredne godine po naređenju sultana i povukao se iz Skadra, pošto je Đurađ dao sultanu Jelenu, jako lijepu ženu, koju je predstavio kao svoju ćerku. U stvari, ovo je bila ćerka njegove sestre Katerine, udata za vladara Drača, Karla Topija.

Pošto su se Turci povukli iz Skadra, Đurađ imenuje tamo za komandanta Konstantina Balšića. Ovaj se toliko osilio u Skadru, da je sebe proglasio za despota, pa i za kralja. Završio je trgaično u Draču 1402. godine, osuđen na smrt.

Iz bojazni da mu ga opet ne zauzmu Turci, Đurađ je bio prinuđen da Skadar ustupi Mlečanima. Svojim snagama, on više nije bio u stanju da ga odbrani od turskih nasrtaja.

Kada je Đurađ umro 1403. godine, naslijedio ga je 17-godišnji sin Balša III. Sa Zetom on nasleđuje i borbu protiv Turaka i Mlečana, i vodi ogorčene borbe za oslobođenje Skadra. Na kratko je zauzeo grad, ali je uskoro morao da se povuče, po nagodbi sa Mlečanima, koji su sa druge strane pristali da napuste Ulcinj, Bar i Budvu.

Balša III  je umro 1421 godine, a Zetu je ostavio u nasledstvo svom ujaku, srpskom despotu Stefanu Lazareviću.  Ovaj odmah diže vojsku i pođe na Skadar protiv Mlečana, koji mu bjehu zauzeli i primorske gradove Zete. U ovom ratu, kao njegov vazal učešće je uzeo i srpski vlastelin i vladalac Kroje (Albanije) Jovan Kastriota, sa svojim sinovima, među kojima je bio i Đurađ, budući Skenderbeg, sada nacionalni heroj Albanaca.

Stefan Lazarević je stigao do Skadra, pa je ušao i u Ulcinj, ali se ubrzo morao povući, jer se razbolio, a potom i umro. U Venecijanskom arhivu se čuvaju pisma mletačkog senata despotu Stefanu Lazareviću, kome se, kao vrhovnom vladaru Skadra koji pripada Srbiji, žale da im Balšići ometaju plovidbu Bojanom.

Na prestolu Srbije, Stefana Lazarevića je naslijedio sestrić Đurađ Branković, koji sa Srbijom nasleđuje i rat protiv Mlečana za Zetu.

Đurađ Branković je u ljeto 1423. godine sa osam hiljada konjanika stigao pod Skadar. Borbe su opet počele duž rijeke Bojane. Podižući utvrđenja na obali i postavljanjem lanca na ušće rijeke, Đurađ je blokirao venecijansku flotu i uspio da odsječe Skadar od mora. Zbog nepovoljnog razvoja situacije, Venecija je bila spremna na popuštanje, tako da su Đurađ i Frančesko Bemba, 12. avgusta 1423. godine, sklopili mir koji su bile zadovoljne obje strane i koji su svečano proslavili ploveći Bojanom na lađi kapetana Bembe.

Međutim, napetost i nepovjerenje nisu prestali. Sve do 1426. godine, trajali su sporadični sukobi koje su smjenjivale diplomatske akcije i nadmudrivanja, da bi Venecija i Srbija definitivno riješile porblem razgraničenjme dveju zemalja 22. aprila 1426. godine sporazumom u Vučitrnu, na dvoru Brankovića.

Imajući u vidu da im je prijetila osmanlijska opasnost, mir su i jedna i druga strana dočekale sa olakšanjem. Jer i Venecija i Srbija su bile u ratovima sa Turcima. Čak su se obje strane, i Venecija i Srbija, obavezale da će jedna drugoj pružati i vojnu pomoć na teritoriji Zete ukoliko to bude bilo potrebno nekoj od ugovornih strana.

Povlačenjem Balšića sa vlasti, Zetom su zavladali Crnojevići, jedna nova feudalna porodica, koja će odigrati značajnu ulogu ne samo u odbrani domovine od turskih nasrtaja, već i u kulturnom pogledu. Pošto je u međuvremenu Skadar pao pod tursku vlast (1479), Crojevići premještaju prestonoci Zete u Žabljak, na Skadarskom jezeru, naspram samom Skadru, a u očekivanju povoljnog momenta da se ponovo vrate u staroslavnu prestonicu Zete od prije 500 godina.

Kako se zna, Turci su definitivno zauzeli Skadar 1479. godine. Tako je Sakadar, koji je punih 500 godina bio prestonica Zete, pada u ruke Turaka, koji su u ovom napadu, kao i u svim prethodnim, pa i u narednim, pomagali Albanci, ne samo kao regrutovani vojnici, već i kao najamnici (arnauti, mercenari), pa i kao bašibozuci.

Istoričar Marino Barletius, koji je učestvovao lično u odbrani Skadra od truskog napada 1479. godine, pisao je i objavio u Veneciji čitavu knjigu o toj borbi. On kaže da su grad branili Srbi pod komandom Danila Juričića, a ne kako Albanci danas tvrde da su to činili njihovi preci pod komandom Leke Dukađinija. Tada su se u Skadru Albanci mogli izbrojati na prstima jedne ruke. Naravno, kao i svugde, posle turske okupacije, oni će zauzeti ognjišta pobijenih Srba, Grka i Vlaha. Od nepobijenih, jedan dio će protjerati, a drugi će asimilovati i tako u 18-19 vijeku oni će brojčano nadvladati u Skadru. Poznati njemački istoričar Georg Stadtmiler piše da je u današnjoj sjevernoj Albaniji, u vrijeme 15-16. vijeka „stanovništvo bilo u većini srpsko“.

I pošto je pao u ruke Turcima, Skadrom su nastavili da vladaju Srbi iz vladajuće porodice Crnojevića. Naime, Staniša, sin Ivana Crnojevića, pošao je u Istanbul kod turskog sultana i primio islam. Vratio se sa novim imenom Skender-beg i vladao Skadrom pod truskom zastavom.

Turci su držali Skadar pod svojom vlašću čak 434 godine, sve do 23. aprila 1913. godine.

Vrijeme 19. vijeka bilo je za Skadar vrijeme procvata. Skadar je važio kao trgovački centar za cio Balkan. U njemu je bilo preko 3500 trgovina, a odeća, koža, duvan, i barut su bili najvažnija roba. Od 1718. strane države su otvarale poslanstva u Skadru.

Godine 1876. Skadar je imao oko 24.000 stanovnika, i tu je sjedište turskog paše, koji „kao namjesnik vlada Arbanijom“. Bio je tada Mušir Ali-Sajib paša na vlasti. Tu pristaju trgovački brodovi i tu se pravi oružje.

Skadar je bio kulturni i nacionalni centar Albanaca u 19. vijeku. Biblioteka Bušati, izgrađena 1840-ih, bila je mjesto okupljanja Prizrenske lige za Skadar. Osnivana su kulturna udruženja i društva pisaca u gradu, kao Baškimi (Unija) i Agimi (Zora). Prve albanske novine i časopisi štampani su u Skadru. Porodica Marubi bila je pionir fotografije u Albaniji i ostavila preko 150.000 negativa iz perioda albanske borbe za nezavisnost, kao i slika života u albanskim gradovima na prelazu iz 19. u 20. vijek.

Izbijanjem Balkanskih ratova 1912-1913, Srbi i Crnogorci su pokušali da grad priključe svojim državama. Za ovo je postojalo osnova, jer je 20.000 stanovnika oblasti govorilo srpski. Snage Osmanskog carstva u odbrani Skadra predvodio je Esad-paša Toptani. Ove snage su se sedam mjeseci opirale napadima crnogorske i srpske vojske. Esad-paša se najzad predao Crnoj Gori aprila 1913. Do tada je crnogorska vojska pretrpela gubitke od preko 10.000 ljudi, ali je pod pritiskom velikih evropskih sila morala da se povuče. Skadar je priključen novostvorenoj nezavisnoj Albaniji, maja 1913, odlukom Londonske konferencije.

Posle proglašenja nezavisne države Albanije 1913. godine, tek počinje istinsko stradanje srpskog naroda, kakvo nije zapamćeno ni pod Turcima. Nova albanska vlast 1925. godine ukida srpske škole, zabranjuje iskazivanje nacionalne pripadnosti, služenje srpskim jezikom i slobodu vjeroispovijesti.

Zatiranje srpskog nacionalnog bića u Albaniji doživjelo je kulminaciju za vrijeme komunističke vladavine Envera Hodže.

U Skadar nad Bojanom i danas dolaze majke bez mlijeka da se pomole u kapelici u tunelu silne tvrđave na vrhu 130 metara visoke sure stijene. Ono što naučnici vide kao svetlucavi bijeli kalcit koji curka kroz sive kamene blokove za skadarske Srbe i potonje stanovnike grada su vjekovima bile kapi mlijeka iz dojki neveste Gojka Mrnjavčevića, žive zazidane u zidine grada, žrtvovane da ga vile više ne bi rušile.

Ali, danas se druge pjesme pevaju, kažu preostali skadarski Srbi. Njima je od 1934. do pada režima Envera Hodže bilo zabranjeno da govore svojim jezikom i nose srpska imena, a kamoli da kažu da je Skadar u srednjem vijeku bio srpska prestonica.

Iz politizovane istorije Skadra se izbacuju Srbi, Grci, Iliri, Kelti, Rimljani, Vizantinici, svi se oni prepravljaju u Albance. Pošto je u tradiciji svih naroda koji su ovde živjeli čvrsto ukorijenjena priča o nevjesti Gojka Mrnjavčevića, onda su čak napravili drugi otvor u zidu. Prepričali su srpsku pesmu izmišljajući lažnu legendu po kojoj je u zidine bila uzidana Albanka.